Ở nước ta, Chương trình Tiêm chủng mở rộng (TCMR) được thực hiện từ năm 1985 đến nay, đã triển khai tiêm chủng nhiều loại bệnh nguy hiểm. Bằng tiêm chủng vắc xin, tỷ lệ mắc nhiều bệnh truyền nhiễm có vắc xin dự phòng đã giảm đi hàng chục đến hàng trăm lần. Nhiều bệnh không có ca tử vong nào từ sau năm 2005. Tiêm chủng được coi là phương pháp hiệu quả nhất để ngăn ngừa các bệnh truyền nhiễm. Tuy nhiên, vắc-xin cũng có những tác dụng không mong muốn và những rủi ro có thể xảy ra khi tiêm chủng được gọi là phản ứng sau tiêm chủng.
Phản ứng sau tiêm chủng
Phản ứng sau tiêm chủng (PƯSTC) là bất kỳ sự kiện sức khỏe nào xảy ra sau tiêm chủng và không nhất thiết phải có mối quan hệ nhân quả với việc sử dụng vắc xin. Theo “Hướng dẫn theo dõi chăm sóc, xử trí phản ứng sau tiêm chủng” Bộ Y tế ban hành theo quyết định ngày 10/7/2014 được áp dụng trong các cơ sở tiêm chủng nhà nước và tư nhân trên phạm vi toàn quốc “PƯSTC là hiện tượng bất thường về sức khỏe bao gồm các biểu hiện tại chỗ tiêm chủng hoặc toàn thân xảy ra sau tiêm chủng bao gồm phản ứng thông thường sau tiêm chủng và tai biến nặng sau tiêm chủng”.
Phân loại các phản ứng sau tiêm chủng
Theo mức độ:
- Phản ứng thông thường sau tiêm chủng bao gồm các phản ứng tại chỗ như ngứa, đau, sưng và/hoặc đỏ tại chỗ tiêm; phản ứng toàn thân bao gồm sốt và các triệu chứng khác (khó chịu, mệt mỏi, chán ăn) có thể là một phần của đáp ứng miễn dịch bình thường. Các phản ứng này thông thường là nhẹ và tự khỏi.
- Tai biến nặng sau tiêm chủng là phản ứng bất thường sau tiêm chủng có thể đe dọa đến tính mạng người được tiêm chủng (bao gồm các triệu chứng như khó thở, sốc phản vệ hay sốc dạng phản vệ, hội chứng sốc nhiễm độc, sốt cao co giật, trẻ khóc kéo dài, tím tái, ngừng thở hoặc để lại di chứng hoặc làm người được tiêm chủng tử vong.
Nguyên nhân phản ứng sau tiêm chủng:
PƯSTC xảy ra sau khi tiêm chủng có thể liên quan tới vắc xin, những vấn đề tồn tại trong việc triển khai tiêm chủng như: không vô khuẩn, thực hành tiêm chủng không đúng, vấn đề của dây chuyền lạnh, sai liều tiêm hoặc pha hồi chỉnh vắc xin, tiêm vắc xin…có thể gây phản ứng sau tiêm chủng. Bao gồm các nguyên nhân như sau:
- Phản ứng của vắc xin:
Là phản ứng của từng cá thể đối với đặc tính các thành phần vốn có trong vắc xin, ngay cả khi vắc xin đã được sản xuất, bảo quản, vận chuyển và chỉ định một cách chính xác. Tác dụng của vắc xin là kích thích hệ thống miễn dịch tạo ra miễn dịch chủ động phòng bệnh. Hầu hết các phản ứng thông thường như phản ứng tại chỗ, sốt có thể là một phần của đáp ứng miễn dịch khi tiêm vắc xin, một số vắc xin có thành phần (muối nhôm, kháng sinh, chất bảo quản) có thể gây một số phản ứng. Rất hiếm gặp những phản ứng nghiêm trọng do vắc xin.
- Phản ứng liên quan đến chất lượng của vắc xin
Phản ứng liên quan tới chất lượng của vắc xin có thể do khiếm khuyết xảy ra trong quá trình sản xuất vắc xin và làm tăng nguy cơ các phản ứng sau tiêm chủng. Hiện nay, rất hiếm gặp phản ứng sau tiêm chủng do khiếm khuyết về chất lượng của vắc xin, do các cơ sở sản xuất vắc xin đều đã áp dụng thực hành sản xuất tốt (GMP), đồng thời kiểm định chặt chẽ đối với từng lô vắc xin trước khi sử dụng.
- Phản ứng liên quan đến sai sót trong thực hành tiêm chủng:
Là những lỗi gây ra trong khi chuẩn bị tiêm chủng; không khám phân loại; chuẩn bị vắc xin, vận chuyển, bảo quản vắc xin không đúng; tiêm không bảo đảm vô khuẩn; tiêm không đúng vị trí, sai kỹ thuật.
- Các phản ứng liên quan đến lo lắng khi tiêm chủng:
Có thể xảy ra ở một người hay một nhóm trước hoặc sau khi tiêm chủng, phản ứng không liên quan đến thành phần của vắc xin. Phản ứng do tiêm chủ yếu là ngất xỉu, thường chỉ xảy ra ở trẻ trên 5 tuổi. Ngất xỉu thường nhầm lẫn với sốc phản vệ và vì thế việc phân biệt sự khác nhau giữa chúng là rất quan trọng. Sự lo sợ khi tiêm chủng dẫn đến những triệu chứng như nhức đầu, chóng mặt, cảm giác tê xung quanh miệng và tay đôi khi nhầm lẫn với dị ứng. Đối với trẻ nhỏ tuổi hơn có thể bị nôn, ngừng thở có thể xảy ra trong một thời gian ngắn rồi tự khỏi.
- Những phản ứng trùng hợp ngẫu nhiên:
Là phản ứng gây ra bởi một nguyên nhân khác không phải là do vắc xin, do sai sót trong thực hành tiêm chủng hay do lo lắng khi tiêm chủng, mà là do bệnh lý sẵn có của trẻ. Lịch tiêm chủng vắc xin cho trẻ em rất sớm khi mà giai đoạn này trẻ rất dễ bị bệnh nhiễm trùng và bệnh bẩm sinh tiềm tàng hoặc những biểu hiện thần kinh thậm chí có khi tử vong và dễ bị qui cho tiêm chủng.
- Phản ứng sau tiêm chủng không rõ nguyên nhân:
Việc xác định nguyên nhân của các phản ứng sau tiêm chủng thường là khó, phụ thuộc rất nhiều vào việc phát hiện và điều tra sớm các trường hợp phản ứng xảy ra, một số phản ứng không xác định được nguyên nhân.
Xử trí các phản ứng sau tiêm chủng
Đối với một số phản ứng thông thường sau tiêm chủng, hướng dẫn chăm sóc và xử trí như sau:
- Sốt nhẹ (dưới 38,5oC): Uống nhiều nước, tiếp tục ăn uống bình thường, nằm chỗ thoáng. Một số trường hợp có bệnh lý về tim mạch, viêm phổi hoặc trẻ có tiền sử sốt cao co giật có thể dùng thuốc hạ sốt khi thân nhiệt trên 38,0oC
- Phản ứng tại chỗ gồm các triệu chứng đỏ và/hoặc sưng tại chỗ tiêm và có thể có 1 hoặc nhiều triệu chứng sau: sưng tới tận khớp xương gần chỗ tiêm nhất, đau, đỏ và sưng trên 3 ngày. Thường tự khỏi trong vòng vài ngày đến 1 tuần. Điều trị triệu chứng với các thuốc giảm đau theo chỉ định.
- Đau khớp kể cả khớp nhỏ ngoại vi dai dẳng (trên 10 ngày) hoặc thoáng qua (tối đa 10 ngày). Có thể tự khỏi, một số trường hợp cần dùng thuốc giảm đau theo chỉ định của bác sỹ.
- Nhiễm khuẩn BCG lan tỏa trên diện rộng xảy ra trong vòng 1 đến 12 tháng sau tiêm BCG và được chẩn đoán xác định bằng cách phân lập vi khuẩn lao. Thông thường xảy ra ở những người suy giảm miễn dịch, cần đưa đến cơ sở y tế để điều trị bằng thuốc chống lao.
- Hội chứng não, màng não cấp tính với đặc điểm có 2 trong 3 triệu chứng sau: những cơn kịch phát, ý thức rối loạn kéo dài 1 đến nhiều ngày và hành vi thay đổi rõ rệt kéo dài 1 đến nhiều ngày cần đưa đến cơ sở y tế để được khám, điều trị.
- Giảm trương lực, phản xạ, choáng xảy ra trong vòng 48 giờ sau khi tiêm chủng kéo dài từ 1 phút đến nhiều giờ ở trẻ em dưới 10 tuổi với biểu hiện mệt lả, giảm đáp ứng thường thoáng qua và tự khỏi không cần điều trị. Trường hợp xuất hiện tái xanh hay tím ngắt hoặc bất tỉnh cần được đưa đến cơ sở y tế để theo dõi và điều trị tích cực như sốc phản vệ.
- Viêm hạch bạch huyết kể cả viêm hạch bạch huyết có mủ với biểu hiện có 1 hạch lympho sưng to > 1,5 cm (bằng 1 đầu ngón tay người lớn) hoặc có 1 hốc dò rỉ trên 1 hạch lympho. Xảy ra trong vòng 2-6 tháng sau khi tiêm vắc xin BCG, tại cùng một bên người với chỗ tiêm chủng (đa số là ở nách). Thường là tự lành và không cần điều trị. Trường hợp tổn thương dính vào da hoặc bị dò rỉ thì cần đưa đến cơ sở y tế để được phẫu thuật dẫn lưu và đắp thuốc chống lao tại chỗ.
- Bầm tím và/hoặc chảy máu do giảm tiểu cầu thường là nhẹ và tự khỏi. Trường hợp nặng cần đưa đến cơ sở y tế để điều trị thuốc steroid và truyền khối tiểu cầu.
Đối với các tai biến nặng sau tiêm chủng
Nguyên tắc phải khẩn trương tiến hành cấp cứu, chẩn đoán nguyên nhân, xử trí và điều trị tại cơ sở y tế. Một số tai biến nặng sau tiêm chủng và các biện pháp xử trí và điều trị:
Sốc phản vệ: Thường xuất hiện trong hoặc ngay sau khi tiêm chủng với các triệu chứng như: kích thích, vật vã; mẩn ngứa, ban đỏ, mày đay, phù Quincke; mạch nhanh nhỏ khó bắt, huyết áp tụt có khi không đo được; khó thở (kiểu hen thanh quản), nghẹt thở; đau quặn bụng, ỉa đái không tự chủ; đau đầu, chóng mặt, đôi khi hôn mê; choáng váng, vật vã, giãy giụa, co giật. Cần dừng ngay việc tiêm vắc xin và tiến hành cấp cứu sốc phản vệ theo phác đồ của Bộ Y tế và chuyển bệnh nhân đến đơn vị hồi sức tích cực của bệnh viện gần nhất.
Phản ứng quá mẫn cấp tính: Thường xảy ra trong vòng 2 giờ sau khi tiêm chủng với 1 hay kết hợp nhiều triệu chứng như: thở khò khè, ngắt quãng do co thắt khí phế quản và thanh quản, phù nề thanh quản; phát ban, phù nề ở mặt hoặc phù nề toàn thân. Cần dùng các thuốc kháng histamin, phòng ngừa bội nhiễm, đảm bảo nhu cầu dịch và dinh dưỡng. Trường hợp phản ứng nặng cần cho thở oxy và xử trí như sốc phản vệ.
Sốt cao (>38,5 độ C): Cần uống nhiều nước hoặc đảm bảo nhu cầu dịch và dinh dưỡng. Dùng thuốc hạ sốt hiệu quả và an toàn cho trẻ như Acetaminophen. Có thể tiến hành lau mát hạ sốt với nước ấm hoặc nước thường và điều trị các biến chứng co giật nếu có.
Khóc thét không nguôi dai dẳng trên 3 giờ kèm theo la hét: Thường dịu đi sau 1 ngày hoặc thời điểm đó có thể dùng thuốc giảm đau theo chỉ định.
Co giật: Thường những cơn co giật toàn thân không kèm theo dấu hiệu và triệu chứng tại chỗ có thể có sốt hoặc không. Cần được điều trị hỗ trợ hô hấp như thông đường thở, hút đờm dãi, thở oxy. Dùng thuốc chống co giật như Diazepam hoặc thuốc chống co giật khác theo đúng phác đồ xử trí co giật.
Áp xe: Tại chỗ tiêm sờ thấy mềm hoặc có rò dịch, có thể là áp xe vô khuẩn hoặc nhiễm khuẩn. Điều trị bằng chích rạch và dẫn lưu, dùng kháng sinh nếu nguyên nhân do nhiễm khuẩn.
Nhiễm khuẩn huyết: Bệnh thường khởi phát cấp tính, có tính chất toàn thân, trầm trọng. Biến chứng thường gặp và nguy hiểm là sốc nhiễm trùng. Cần điều trị sốc nếu có theo phác đồ điều trị sốc, kháng sinh và điều trị các biến chứng.
Giám sát phản ứng sau tiêm chủng
Để bảo đảm tiêm chủng an toàn, các cơ sở y tế phải phực hiện nghiêm túc các quy định tại Quyết định số 23/2008/QĐ-BYT ngày 07/7/2013 của Bộ Y tế về việc sử dụng vắc xin, sinh phẩm y tế trong dự phòng và điều trị và Chỉ thị số 01/CT-BYT ngày 18/01/2013 của Bộ Y tế về việc tăng cường an toàn tiêm chủng và giám sát các phản ứng sau tiêm chủng. Giám sát PƯSTC có thể giúp xử trí kịp thời, bảo vệ sức khỏe cho người được tiêm chủng, đồng thời xác định được nguyên nhân và khắc phục ngay những thiếu sót trong quá trình thực hiện tiêm chủng.
Đối với cơ sở tiêm chủng cần thực hiện nghiêm túc quy trình tiêm chủng, từ bảo quản, sử dụng vắc xin đến khám, chỉ định và tư vấn trước tiêm chủng, tiêm chủng an toàn. Tại cơ sở tiêm chủng phải có đầy đủ cơ số thuốc, phương tiện và phác đồ cấp cứu sốc phản vệ để xử trí ngay các trường hợp sốc. Theo dõi người được tiêm chủng tại điểm tiêm chủng tối thiểu 30 phút sau khi tiêm chủng nhằm phát hiện sớm và xử trí kịp thời phản ứng nặng như sốc phản vệ nếu có xảy ra. Hướng dẫn cách chăm sóc, theo dõi tại nhà đối với người được tiêm chủng ít nhất 24 giờ sau tiêm chủng và thông báo ngay cho cán bộ y tế những bất thường về sức khỏe của trẻ. Nếu xuất hiện các triệu chứng như khó thở, sốt cao, co giật, khóc thét kéo dài, tím tái, ngừng thở… phải được đưa ngay tới cơ sở y tế để theo dõi, điều trị.
Vắc-xin cũng như các thuốc dùng trong điều trị đều có thể gây ra những phản ứng không mong muốn khi sử dụng, đây là điều không thể tránh khỏi. Nhiệm vụ của ngành y tế là cung cấp đầy đủ vắc xin an toàn và chất lượng. Bác sỹ, nhân viên y tế cần cung cấp thông tin chính xác về vắc-xin, tư vấn, khám chỉ định đúng loại vắc-xin, đúng lịch tiêm chủng cho từng đối tượng, thực hiện đúng phác đồ, kỹ thuật tiêm chủng để đạt hiệu quả cao nhất./.
BS Đặng Văn Tuấn – PGĐ TTYT Phú Vang( Tổng hợp)